तुकाराम तुकाराम नाव घेता कापे यम – — ——-
(ह.भ..प.श्री.सुनील माने महाराज तावशीकर यांचे कीर्तनरुपी कण्हेरी येथील सेवा थोडक्यात….!)
तुकाराम तुकाराम। नाव घेता कापे यम।।१।। धन्य तुकोबा समर्थ। जेणे केला पुरुषार्थ।।२।। जळी दगडा सहित वह्या। तारियेल्या जैशा लाह्या।।3।। म्हणे रामेश्वर भट्ट द्विजा। तुका विष्णू नाही दुजा।।४।। अभंगांमध्ये रामेश्वर शास्त्री तुकोबारायांचे यथार्थ वर्णन करतात. वर्ण्य विषयाची किंमत ही वर्णन करणारवर असते. रामेश्वर शास्त्री हे त्या काळातले वेदांत पंडित विद्वान होते. त्यांनी सुरुवातीला
तुकोबारायांचा खूप छळ केला. त्यांच्या कसाला ते उतरले आणि म्हणूनच ते वर्णन करू शकले हिरा मुखाने कधीच सांगत नाही मी इतके रुपये किमतीचा आहे त्याची कसोटी असते हिरा ठेविता ऐरणी। वाचे महाविता जो घनी।। तोचि मोल पावे खरा। करनीचा होय चुरा। याप्रमाणे तुकोबाराय कसाला उतरले म्हणून त्यांचे वर्णन करताना शास्त्री म्हणाले तुकाराम हे नाव जरी घेतले तरी जगाचा घास घेणाऱा काळ त्यांच्या नावाने थरथर कापतो. ते धन्य आहेत धन्य ही परमार्थिक शाब्बासकी आहे ते धन्य आहेत आणि त्यांनी पुरुषार्थाने सामर्थ्य प्राप्त करून घेतले आहे. कर्तूम् आकर्तुम् अन्यथाकतुम् या तिन्ही शक्तीचे एकत्रीकरन ज्याच्यामध्ये असते त्याला समर्थ म्हणतात. तिन्ही सामर्थ्याने ते युक्त होते. आणि हे सामर्थ्य त्यांनी पुरुषांर्थाने प्राप्त करून घेतले होते.
तुकोबाराय सामान्य नाहीत त्यांना सामान्य समजून कुणी छळ करू नये म्हणून ते म्हणतात तुकोबाराय आणि भगवान विष्णू हे दोन्ही वेगळे नाहीत म्हणे रामेश्वर भट्ट द्विजा।तुका विष्णू नाही दुजा,।।
महाराजांनी अभंगाच्या प्रस्तावनात म्हंटले की
संत तुकाराम महाराज हे महाराष्ट्राच्या संत परंपरेतील तेजस्वी रत्न. त्यांच्या जीवनावर अनेक संकटे आली, पण त्यांनी त्याला धीरोदात्तपणे तोंड दिले. परमेश्वराच्या नामस्मरणाची आणि भजन-कीर्तनाची गोडी जगाला लावणारे हे महान संत होते. त्यांचे वैराग्य, त्यांचा त्याग, आणि त्यांचे भगवद्भक्तीवरील निस्सीम प्रेम यामुळे ते केवळ संत नव्हे, तर अखिल विश्वासाठी एक मार्गदर्शक दीपस्तंभ ठरले.
त्यांच्या जीवनावर प्रकाश टाकणाऱ्या काही ओव्या आणि अभंगांचा अर्थ आपण आज अधिक सखोलपणे समजून घेऊ.
तुकाराम तुकाराम। नाव घेता कापे यम।।
तुकाराम महाराजांचे नाव घेतले की मृत्यूचा देव असलेला यमही घाबरतो!
अरे याला काय कारण?
कारण यम म्हणजे काय? यम म्हणजे मृत्यू! आणि मृत्यू कोणासाठी? त्या जीवांसाठी, जे अजूनही माया-मोहात गुरफटलेले आहेत, ज्यांना संसाराच्या बंधनात सुटका नाही. पण ज्यांनी तुकोबांच्या अभंगरूपी अमृताचा आस्वाद घेतला, त्यांना जन्ममरणाच्या फेऱ्यात पडायची गरजच उरत नाही.
तुकोबांनी काय केले? ते म्हणतात—
“आम्ही घरी धरिला सत्याचा व्यवसाय। आम्हांसी नेहमी प्रसन्न विष्णुदास।।”
अर्थात, तुकोबांनी आपल्या घरात भक्तीचा व्यवसाय सुरू केला, सत्याचं आचरण केलं आणि भगवंताच्या सेवेला स्वतःला वाहून घेतलं. जो कोणी तुकोबांच्या शिकवणीवर चालेल, तो यमाच्या फेऱ्यात पडत नाही. म्हणून यमराजही म्हणतो— “अरे, तुकारामाचं नाव घेतलं की मला यात पडायचं नाही!”
धन्य तुकोबा समर्थ। जेणे केला पुरुषार्थ।।
तुकोबा धन्य आहेत, कारण त्यांनी खरा पुरुषार्थ केला.
पुरुषार्थ म्हणजे काय?
धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष हे चार पुरुषार्थ सांगितले आहेत. पण फक्त बोलण्याने पुरुषार्थ होत नाही! पुरुषार्थ म्हणजे कर्तृत्व, कृती आणि साधना.
तुकाराम महाराजांनी हा पुरुषार्थ कसा केला?
धर्म: तुकोबांनी आपल्या कुटुंबासमोर आणि समाजासमोर एक उच्च कोटीचा धार्मिक आदर्श ठेवला.
अर्थ: सत्याने जगण्याचा आणि भगवंताचे नामस्मरण करण्याचा अर्थ त्यांनी समाजाला दिला.
काम: इंद्रियसंयम आणि लोभावर विजय मिळवला.
मोक्ष: स्वतःच मुक्त झाले आणि इतरांनाही मुक्तीचा मार्ग दाखवला.
अशा या संतांना “समर्थ” का म्हटले जाते?
“कर्तूम् अकर्तुम् अन्यथाकर्तुम् शक्यम्”,
म्हणजे “जे करायचे ते करता येणे, जे टाळायचे ते टाळता येणे आणि जे बदलायचे ते बदलता येणे”— हीच समर्थाची व्याख्या आहे!
तुकोबांनी अज्ञान नष्ट केलं, लोकांना भक्तीचा मार्ग दाखवला आणि स्वतःच्या पुरुषार्थाने नामाचा प्रभाव संपूर्ण जगावर पसरवला.
जळी दगडा सहित वह्या। तारियेल्या जैशा लाह्या।।
तुकोबांच्या अभंगाच्या वह्या रामेश्वर शास्त्रींनी पाण्यात फेकायला लावल्या. पण त्या दगड बांधूनही कोरड्या परत आल्या!
हे कसं शक्य?
हे शक्य आहे कारण जिथे भगवंत आहे तिथे अशक्य काहीच नाही.
भगवंत म्हणतो—”नामस्मरण करणाऱ्याला कधीही मी एकटा सोडत नाही!”
तुकोबांचे अभंग हे सत्य होते. सत्य पाण्यात बुडत नाही, अग्नीने जळत नाही, वाऱ्याने उडत नाही! सत्य हे साक्षात भगवंताचे स्वरूप आहे. म्हणूनच भगवंतानेच त्या वह्या वाचवल्या.
तुकोबा स्वतः त्या वेळी तेरा दिवस उपोषणाला बसले. परमेश्वराने भक्ताच्या निष्ठेचा सन्मान केला आणि वह्या जशाच्या तशा परत आल्या.
म्हणे रामेश्वर भट्ट द्विजा। तुका विष्णू नाही दुजा।।
तुकाराम हेच विष्णू आहेत, असे रामेश्वर शास्त्री म्हणतात.
रामेश्वर शास्त्री हे वेदांताचे महान पंडित होते. सुरुवातीला त्यांनी तुकोबांना खूप त्रास दिला. पण त्यांनी प्रत्यक्ष भगवंताची लीला पाहिली, भक्ताचा सोहळा पाहिला, आणि शेवटी त्यांचे मन बदलले.
त्यांनीच कबुली दिली—
“तुका विष्णू नाही दुजा!”
म्हणजे— तुकाराम हेच साक्षात विष्णू आहेत, याबद्दल आता मला शंका नाही!
भगवंत केवळ वैकुंठात नाही. तो आपल्या नामस्मरणात आहे, आपल्या कीर्तनात आहे, आपल्या संतांमध्ये आहे. म्हणूनच तुकोबांनी म्हटलं—
“जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती। अवघा साक्षीधारक तू माझा हरी!॥”
संत तुकाराम महाराजांचे जीवन हे एका साध्या वारकऱ्यासाठीही प्रेरणादायी आहे आणि उच्च विद्याविभूषित पंडितांसाठीही एक आदर्श आहे.
त्यांचे जीवन—साधना!
त्यांचे नामस्मरण—मुक्तीचा मार्ग!
त्यांची शिकवण—संपूर्ण समाजासाठी प्रकाशक!
रामेश्वर शास्त्रींनी ज्या तुकोबांना त्रास दिला, त्याच तुकोबांना त्यांनी शेवटी भगवान विष्णू मानले. हीच खरी भक्तीची ताकद आहे.
म्हणूनच, आपणही तुकोबांच्या शिकवणीवर चालावे आणि त्यांच्या नामस्मरणाचा फायदा घ्यावा.
“राम कृष्ण हरी! तुकाराम महाराज की जय!”
