उस्ताद झाकीर हुसैन हे तबलावादनाच्या क्षेत्रात एक दैदिप्यमान व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांनी तबल्याला भारतीय शास्त्रीय संगीतामध्ये नव्या उंचीवर नेऊन पोहोचवले आणि जगभर प्रसिद्धी मिळवून दिली. त्यांची जीवनयात्रा, संगीत प्रवास, आणि कलेसाठी दिलेले योगदान याविषयीचा हा सविस्तर लेख:
उस्ताद झाकीर हुसैन: तबल्याचा जादूगार
जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन
झाकीर हुसैन यांचा जन्म 9 मार्च 1951 रोजी मुंबईत झाला. ते महान तबलावादक उस्ताद अल्ला रक्खा यांच्या सुपुत्र आहेत. संगीत हे त्यांच्या घराण्याचे वैशिष्ट्य होते. लहानपणापासूनच झाकीर यांना तबल्याचे शिक्षण मिळाले. फक्त 3 वर्षांच्या वयातच त्यांनी तबला वाजवायला सुरुवात केली होती.
संगीत क्षेत्रातील कारकीर्द
उस्ताद झाकीर हुसैन यांनी भारतीय शास्त्रीय संगीत, फ्यूजन संगीत, आणि पाश्चिमात्य संगीत यामध्ये आपला ठसा उमटवला. त्यांच्या वादनशैलीत भारतीय परंपरा आणि आधुनिकतावाद यांचे अद्वितीय मिश्रण दिसते. त्यांनी भारतातील आणि परदेशातील अनेक दिग्गज कलाकारांसोबत काम केले, त्यामध्ये पंडित रविशंकर, अली अकबर खान, आणि जॉर्ज हैरिसन यांचा समावेश आहे.
शिक्षण आणि प्रतिष्ठा
त्यांनी शिकागो विद्यापीठातून पीएच.डी. मिळवली. झाकीर हुसैन यांना तबल्याच्या जागतिक प्रचारासाठी ओळखले जाते. ते भारतीय शास्त्रीय संगीताचे “ब्रँड अ‍ॅम्बेसेडर” मानले जातात. त्यांची कारकीर्द भारतापुरती मर्यादित राहिली नाही; त्यांनी जागतिक संगीत क्षेत्रातही आपली ओळख निर्माण केली.
विशेष योगदान
झाकीर हुसैन यांनी फ्यूजन म्युझिकला एक नवा आयाम दिला. त्यांनी “शक्ती” या फ्यूजन बँडची स्थापना केली, ज्यामध्ये जॉन मॅकलॉफलिन, एल. शंकर, आणि व्हिक्टर वूटेन यांच्यासोबत काम केले. त्यांनी भारतीय आणि पाश्चिमात्य संगीताच्या मिलाफातून एक नवीन प्रवाह निर्माण केला.
पुरस्कार आणि सन्मान
उस्ताद झाकीर हुसैन यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यापैकी काही महत्त्वाचे सन्मान खालीलप्रमाणे आहेत:
पद्मश्री (1988)
पद्मविभूषण (2002)
ग्रॅमी पुरस्कार (दोन वेळा विजेते)
राष्ट्रीय पुरस्कार आणि संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार
व्यक्तिमत्त्व आणि संगीताचा दृष्टीकोन
झाकीर हुसैन यांचे तबला वादन तंत्रशुद्ध असूनही रसिकांच्या भावविश्वाशी एकरूप होते. त्यांची वादनशैली त्यांच्या साधनेचे दर्शन घडवते. प्रत्येक बीट, ताल आणि लय हे त्यांच्या संगीतातील जिवंतपणाचे दर्शन देते.
संगीत आणि समाज
संगीत हा फक्त कला नव्हे तर समाजाला एकत्र आणणारा धागा आहे, असे उस्ताद झाकीर हुसैन मानतात. त्यांनी संगीताद्वारे भारतातील आणि परदेशातील विविध संस्कृतींमध्ये पुल निर्माण केला.
वैयक्तिक जीवन
उस्ताद झाकीर हुसैन यांचे लग्न केतकी देसाईसोबत झाले असून त्यांना दोन मुली आहेत. त्यांच्या वैयक्तिक आयुष्यातही संगीत हा महत्त्वाचा भाग आहे.
उस्ताद झाकीर हुसैन यांचे वारसा
उस्ताद झाकीर हुसैन हे केवळ तबलावादक नव्हते, तर ते भारतीय संगीताचे जागतिक राजदूत होते. त्यांची कलाकुसर आणि अष्टपैलुत्व यामुळे त्यांनी भारतीय संगीताला जागतिक स्तरावर एक मानाचे स्थान मिळवून दिले. तबल्याचा आवाज त्यांच्या हातून जणू बोलत असे आणि तो प्रत्येक रसिकाच्या हृदयाला भिडत असे.
उस्ताद झाकीर हुसैन यांचे भारतीय शास्त्रीय संगीत वाद्यांच्या प्रयोगशीलतेत अनमोल योगदान आहे. त्यांनी तबला वादनाच्या परंपरागत शैलीत नाविन्यपूर्ण प्रयोग करून त्याला जागतिक स्तरावर ओळख मिळवून दिली. खाली त्यांच्या संगीत वाद्य प्रयोगांच्या महत्त्वाच्या बाबी नमूद केल्या आहेत:
- तबल्याची सांगीतिक मर्यादा विस्तारली
झाकीर हुसैन यांनी तबल्याचा वापर फक्त भारतीय शास्त्रीय संगीतासाठीच न करता, पाश्चात्य संगीत, फ्यूजन संगीत, जाझ, आणि रॉक या शैलींसाठीही केला.
त्यांनी तबल्याला एकल वाद्यापेक्षा जास्त परस्परसंबंधित वाद्य म्हणून सादर केले.
भारतीय आणि पाश्चिमात्य वाद्यवृंदांमध्ये तबल्याचा समावेश करताना त्यांनी त्याचे लवचिक आणि अद्वितीय स्वरूप दाखवले.
- फ्यूजन म्युझिकमधील योगदान
झाकीर हुसैन यांनी “फ्यूजन म्युझिक”मध्ये तबल्याचा वापर करत संगीतप्रेमींसाठी नवीन शैली तयार केली.
शक्ती बँड (Shakti): जॉन मॅकलॉफलिन, व्हिक्टर वूटेन, आणि एल. शंकर यांच्यासह त्यांनी “शक्ती” बँड स्थापन केला. या बँडमध्ये त्यांनी भारतीय राग आणि पाश्चिमात्य जाझ यांचा मिलाफ केला.
प्लेनेट ड्रॅम: पाश्चात्य आणि आफ्रिकन तालवादकांबरोबर त्यांनी एक प्रकल्प केला, ज्यामुळे तबल्याच्या आवाजाची जागतिक ओळख झाली.
- तंत्र आणि वादनशैलीत नावीन्य
उस्ताद झाकीर हुसैन यांनी तबल्याच्या पारंपरिक बंदिशींमध्ये (composition) नाविन्य आणले.
त्यांनी वेगवान “रेले” (relas), गूढ “कायदा” (kaidas), आणि आश्चर्यकारक “तिहाई” (tihais) सादर करून रसिकांना थक्क केले.
पारंपरिक “फर्रुखाबाद” आणि “पंजाब घराणा” शैलींसोबत त्यांनी स्वतःचे तंत्र विकसित केले, ज्यामुळे तबला वादनात एक वेगळा ओघ आणि ऊर्जा आली.
- जागतिक संगीत वाद्यमेळ
झाकीर हुसैन यांनी भारतीय आणि जागतिक वाद्यांमध्ये संवाद साधला.
सरोद, सितार, आणि बासरीसोबत तबला: त्यांनी भारतीय वाद्यांसोबत तबल्याचा सुंदर मिलाफ साधला.
ड्रम्स, गिटार, आणि सिंथेसायझरसोबत तबला: त्यांनी पाश्चात्य वाद्यांसोबत तबल्याचा उपयोग केला, ज्यामुळे एक नवीन ध्वनी तयार झाला.
- डिजिटल आणि शैक्षणिक प्रयोग
झाकीर हुसैन यांनी डिजिटल युगात तबल्याला नव्या माध्यमातून सादर केले.
त्यांनी अनेक डोक्युमेंटरी, ऑनलाइन क्लासेस, आणि व्हिडिओजद्वारे तबल्याचे शिक्षण दिले.
“म्यूजिकल डायलॉग्स” (संगीत संवाद) या माध्यमातून त्यांनी शास्त्रीय संगीताचा अभ्यास करणाऱ्यांना प्रेरणा दिली.
- वैश्विक कार्यक्रम आणि कॉन्सर्ट्स
उस्ताद झाकीर हुसैन यांचे कार्यक्रम जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध आहेत.
त्यांच्या “ट्रॉनिक रिदम्स” (Tronic Rhythms) आणि “जाझ इंडियन फ्यूजन” कॉन्सर्ट्सनी तबल्याचे कौशल्य दाखवले.
त्यांनी आपल्या वादनातून तबल्याला “मुख्य वाद्य” म्हणून प्रतिष्ठा दिली, जो पूर्वी सहाय्यक वाद्य मानला जात असे.
- संगीत वाद्य निर्मितीत मदत
झाकीर हुसैन यांनी तबला निर्मिती प्रक्रियेत तांत्रिक सल्ला दिला.
तबल्याचा ध्वनी अधिक गूढ, स्पष्ट, आणि आकर्षक बनवण्यासाठी त्यांनी निर्माता आणि कलाकारांशी सहकार्य केले.
त्यांची “परफेक्ट ट्युनिंग” शैली तबल्याच्या दर्जासाठी नवा आदर्श बनली.
- ताल आणि मानवी भावनांचा संवाद
उस्ताद झाकीर हुसैन यांच्या वादनात केवळ तंत्र नव्हते, तर त्यातून भावनांची अभिव्यक्तीही होत असे.
त्यांनी तालांच्या वेगवेगळ्या रूपांतून कथा सांगण्याची शैली विकसित केली.
ताल आणि स्वर यांच्या एकत्रित खेळाने ते रसिकांना मंत्रमुग्ध करत असत.
झाकीर हुसैन यांनी तबल्याचा फक्त भारतीय संगीताचा भाग न ठेवता, त्याला जागतिक पातळीवर स्वतंत्र ओळख दिली. त्यांनी तबल्याचा पारंपरिक ढाचा टिकवत त्यात नावीन्याचा समावेश केला आणि तबल्याला एक सार्वत्रिक भाषा दिली. त्यांच्या योगदानामुळे तबला फक्त वाद्य न राहता, एक सांस्कृतिक सेतू ठरला. अशा या महान कलाकारांला साप्ताहिक भावनगरी च्या वतीने भावपूर्ण श्रद्धांजली
