डॉ. जयंत नारळीकर यांना श्रद्धांजली – एक प्रेरणादायी जीवन
डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर. त्यांच्या निधनाने भारतीय विज्ञानविश्वाने एक तेजस्वी तारा गमावला आहे. पण त्यांचे कार्य, विचार आणि प्रेरणा आपल्यात सदैव जिवंत राहतील.
१९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे जन्मलेले जयंत नारळीकर हे थोर गणितज्ञ प्रा. विष्णू नारळीकर यांचे सुपुत्र. त्यांना लहानपणापासूनच गणित आणि भौतिकशास्त्रात प्रचंड गती होती. त्यांनी आपले शिक्षण काशी हिंदू विद्यापीठ आणि नंतर केंब्रिज विद्यापीठ येथे पूर्ण केले. केंब्रिजमध्ये त्यांना जगप्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ फ्रेड हॉयल यांच्यासोबत काम करण्याची संधी मिळाली. दोघांनी मिळून Hoyle–Narlikar theory मांडली, जी बिग बँग सिद्धांताला पर्यायी अशी स्थिरस्थिती विश्वसिद्धांत देणारी होती.
विदेशात मोठी कारकीर्द असताना देखील त्यांनी भारतात परत येण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी १९८८ मध्ये पुण्यात IUCAA (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics) या संस्थेची स्थापना केली. आज ती संस्था देशातील एक अग्रगण्य खगोलशास्त्र संशोधन संस्था आहे.
डॉ. नारळीकर यांचे संशोधन प्रामुख्याने सापेक्षतावाद, ब्रह्मांडाची रचना, क्वांटम कॉस्मॉलॉजी इत्यादी विषयांवर केंद्रित होते. पण ते केवळ प्रयोगशाळेत मर्यादित राहिले नाहीत — त्यांनी सामान्य जनतेपर्यंत विज्ञान पोहोचवण्यासाठी खूप मेहनत घेतली.
त्यांनी इंग्रजी आणि मराठीत अनेक पुस्तके लिहिली, विज्ञान विषय सोप्या भाषेत समजावून सांगितला. त्यांचे विज्ञान कादंबऱ्या आणि लेख तरुणांना विज्ञानात रस घेण्यासाठी प्रेरणा देतात. त्यांनी लिहिलेल्या ‘आकाशाशी जडले नाते’, ‘ब्लॅक होल आणि पलीकडचं’, अशा अनेक पुस्तकांनी मराठी विज्ञान साहित्यात मोठा ठसा उमटवला आहे.
त्यांना पद्मभूषण, पद्मविभूषण, तसेच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अनेक सन्मान प्राप्त झाले. पण ते कायम साधेपणात राहिले, विज्ञानाची सेवा हेच त्यांचे खरे ध्येय होते.
आज त्यांचं शरीर आपल्यात नसलं, तरी त्यांचे विचार, त्यांचं कार्य, आणि त्यांनी पेटवलेली विज्ञानाची मशाल आपण पुढे नेत राहायला हवी. आपण त्यांच्या आठवणींना खरं श्रद्धांजली तेव्हाच अर्पण करू, जेव्हा आपल्या विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवू, प्रश्न विचारण्याची सवय वाढवू आणि ज्ञानाच्या शोधात पुढे चालत राहू.
डॉ. जयंत नारळीकर यांच्या कार्याला आपला सलाम!
प्रफुल्ल आखाडे
लडकत स्कूल ऑफ फाउंडेशन बारामती
